Από τον μαυροπίνακα στο youtube: αγώνας δρόμου μετ εμποδίων

Εισήγηση στην ημερίδα του ΙΟΜ με θέμα «Το Αλφάβητο των Μέσων
και η Διδασκαλία του» (25/10/2007).

Τους τελευταίους μήνες τα πράγματα στο χώρο της οπτικοακουστικής παιδείας έχουν αλλάξει ριζικά κυρίως με την απίστευτα πλατιά διάδοση των ψηφιακών μέσων καταγραφής κινούμενων εικόνων και επιπλέον με την δυνατότητα μεταφοράς τους μέσα από το γρήγορο ίντερνετ αστραπιαία σε όλο τον πλανήτη. Και το τοπίο συνεχίζει να μεταβάλλεται με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Η πραγματικότητα λοιπόν μας επιβάλλει μια ριζική αναθεώρηση όσων έχουμε κάνει, σκεφτεί ή σχεδιάσει μέχρι τώρα.

Πριν φτάσω όμως σε αυτό, γυρίζω πίσω σε κάτι που θεωρώ εφαλτήριο: το έργο του Σελεστέν Φρενέ. Οι λόγοι είναι απλοί: Ο πρωτοπόρος Γάλλος δάσκαλος, πρώτος το 1925 σε μια μικρή πόλη της Γαλλίας τη Bar-sur-Loup, έβαλε τις βάσεις για μια ουσιαστική μεταρρύθμιση στην παιδεία, κυρίως στο θέμα των νέων τεχνολογιών .

Ξεχωρίζουμε, ανάμεσα σε άλλες, δυο βασικές κατευθύνσεις στο έργο του:

Πρώτο: ένταξη στην εκπαιδευτική διαδικασία της τυπογραφίας, του κινηματογράφου και του ραδιόφωνου – αυτές ήταν οι νέες τεχνολογίες στις αρχές του εικοστού αιώνα.

Δεύτερο: Η χρήση αυτών των μέσων ως βασικό μέσο επικοινωνίας. Μέσα από εικόνες και ήχους, μαθητές και εκπαιδευτικοί που ζουν σε απομακρυσμένες περιοχές ή και άλλες χώρες, ανταλλάσσουν γνώσεις και εμπειρίες, έρχονται πιο κοντά..

Να θυμίσω ότι το μεταρρυθμιστικό κίνημα Φρενέ, ξεκίνησε με το λεγόμενο τυπογραφείο στο σχολείο όπου οι μαθητές συνέτασσαν, τύπωναν τα κείμενά τους σε μικρές τυπογραφικές μηχανές και τα έστελναν σε μακρινά μέρη. Η δυνατότητα που έδωσαν οι φτηνές κινηματογραφικές μηχανές Πατέ των 9,5 mm έκαναν αυτή η επικοινωνία και οπτική. Έτσι έχουμε τις πρώτες ταινίες που γυρίστηκαν σε σχολείο ήδη από το 1927.

Ογδόντα χρόνια αργότερα τα ίδια ζητήματα εξακολουθούν να είναι μια αναπάντητη πρόκληση. Το τραγικό είναι ότι αυτά εξακολουθούν να είναι το ζητούμενο στη σημερινή εποχή των απόλυτων επικοινωνιακών δυνατοτήτων αλλά και του απόλυτου εξατομικισμού. Κι αυτό γιατί η επικοινωνία και η έκφραση όχι σαν τεχνικά ζητήματα αλλά σαν ουσιαστικά στοιχεία προόδου σε μια δημοκρατική κοινωνία είναι πολιτικά ζητήματα που λύνονται με ρήξεις κι όχι συμβιβασμούς.

Μέσα σε αυτές τις αντιφάσεις και τις σύγχρονες προκλήσεις κινείται η δραστηριότητα των ανθρώπων του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας.

Η οπτικοακουστική παιδεία στην Ελλάδα

Πριν από 11 χρόνια βάλαμε τις βάσεις για μια ουσιαστική προσέγγιση του ζητήματος της οπτικοακουστικής παιδείας των νέων. Ξεκινήσαμε με κάτι μεγαλεπήβολο αλλά αναγκαίο: να φέρουμε στην Ελλάδα το απόσταγμα της παγκόσμιας κινηματογραφικής παραγωγής στον τομέα του ποιοτικού κινηματογράφου για παιδιά και νέους. Έτσι δημιουργήθηκε το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για Παιδιά και Νέους, όχι απλά σαν ένα ακόμα φεστιβάλ αλλά σαν μια παρέμβαση στην ελληνική κοινωνία με ουσιαστικούς καλλιτεχνικούς και παιδαγωγικούς προσανατολισμούς.

Ένα Φεστιβάλ πάνω στις βάσεις που έβαλε η ΟΥΝΕΣΚΟ δημιουργώντας το 1955 την Διεθνή Ένωση Κινηματογράφου γα παιδιά και Νέους (CIFEJ).

Συμπληρωματικά σε αυτή τη δραστηριότητα και παίρνοντας πολλά οικονομικά ρίσκα, δημιουργήσαμε μια μικρή εταιρία διανομής για να μπορέσουν αυτές οι ταινίες μείνουν στην Ελλάδα και να είναι διαθέσιμες για προβολές σε σχολεία ή συλλόγους, καθώς κανένας διανομέας δεν είχε τολμήσει να τις φέρει αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο στις αμφιλεγόμενες παραγωγές του Χόλυγουντ. Ταυτόχρονα διαχειριζόμαστε έναν κινηματογράφο στην Αθήνα, μετατρέποντας τον σε ένα παιδικό και νεανικό κινηματογραφικό στέκι.

Την επιπλέον παιδαγωγική διάσταση αυτής της προσπάθειας την αναπτύξαμε επεξεργαζόμενοι και υλοποιώντας προγράμματα για κινηματογραφικά εργαστήρια με μαθητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Γιατί πιστεύουμε ότι η οπτικοακουστική παιδεία μπορεί να είναι ουσιαστική όταν το πράγμα καθ εαυτό, που είναι το κινηματογραφικό έργο, από αντικείμενο κριτικής γίνει πράγμα για μας. Κι αυτό επιτυγχάνεται μέσα από την πράξη, την δημιουργία οπτικοακουστικών έργων από τα ίδια τα παιδιά. Αυτή ήταν η ουσία των εργαστηρίων που αναπτύξαμε, στο βαθμό που υπήρχε η οικονομική δυνατότητα, κι αυτή δυστυχώς ήταν πάντα πολύ μικρή.

Τρία χρόνια μετά από το ξεκίνημα του Φεστιβάλ Ολυμπίας κάναμε ένα ακόμη άλμα: δημιουργήσαμε την Camera Zizanio – Ευρωπαϊκή Συνάντηση Νεανικής Οπτικοακουστικής δημιουργίας. Ο αρχικός στόχος της δημιουργίας αυτού του «Φεστιβάλ», όπου παρουσιάζονται έργα που έχουν φτιάξει παιδιά και νέοι ως 20 ετών, ήτα να ωθήσουμε, για την ακρίβεια να προκαλέσουμε, τις διαδικασίες δημιουργικής οπτικοακουστικής έκφρασης και στην Ελλάδα, κάτι που βρίσκονταν σε μηδενικό σημείο. Φέραμε ταινίες παιδιών από την Ευρώπη αλλά και τα ίδια τα παιδιά -δημιουργούς μαζί με τους εκπαιδευτές τους. Έτσι χρόνο με το χρόνο αναπτύξαμε το Camera Zizanio σαν ένα μεγάλο εργαστήριο ιδεών και πρακτικών με παγκόσμια εμβέλεια.

Δώσαμε ιδιαίτερο βάρος στην επικοινωνία την οποία αναπτύσσουμε στο μέγιστο βαθμό. Μέσα από κει χτίστηκε ένα παγκόσμιο δίκτυο που επιτρέπει την ανταλλαγή γνώσης και εμπειριών μέσα από συχνά ταξίδια εκπαιδευτών και παιδιών στο εξωτερικό. Κι αυτό το πετύχαμε χωρίς καμία επιχορήγηση.

Πρέπει να είναι καθαρό ότι όλα αυτά δεν αποτελούν παρά το ελάχιστο αυτού που πρέπει να γίνει και δυστυχώς φως στο ορίζοντα δεν βλέπουμε. Ή μάλλον βλέπουμε περικοπές κονδυλίων αυτών των οποίων ο Παπαδιαμάντης χαρακτήριζε δραστηριότητες «μη παραδεδεγμένης χρησιμότητας».

Η νέα πραγματικότητα

Η ουσία της πραγματικότητας που βιώνουμε σήμερα είναι ότι η οπτικοακουστική εκπαίδευση είναι απόλυτης χρησιμότητας. Περισσότερο από ποτέ. Κι αυτό γιατί:

– Αυτή τη στιγμή, κάθε παιδί, οποιασδήποτε ηλικίας, μέσω των κινητών νέας γενιάς διαθέτει μια ψηφιακή βιντεοκάμερα. Αυτό που ήταν το ζητούμενο των εργαστηρίων μας, η αισθητηριακή επαφή των μαθητών με τα μέσα της δημιουργίας, σήμερα εκλείπει.

– Λογισμικά που υπάρχουν σε κάθε σύγχρονο οικιακό και φτηνό υπολογιστή, ακόμη και στα κινητά τηλέφωνα, δίνουν τη δυνατότητα στον καθένα να κάνει ακόμα και μοντάζ.

– Η επικοινωνία, που αγωνιζόμασταν να οργανώσουμε μέσα από τις συναντήσεις ή τα Φεστιβάλ, φαίνεται να έχει ξεπεραστεί, για την ακρίβεια έχει περάσει σε ανώτερο επίπεδο. Το κάθε παιδί, κι απ το μικρότερο χωριό, μπορεί να αποστείλει το έργο του στους φίλους του στα πέρατα του κόσμου. Δεν υπάρχουν όρια στους «θεατές» που μπορεί να συναντήσει.

– Διαρκώς αυξανόμενοι δικτυακοί τόποι που διαθέτουν δωρεάν τις υπηρεσίες του (στο βαθμό βέβαια που η διαφήμιση είναι δωρεάν) αποθηκεύουν αυτά τα έργα και τα διακινούν σε εκατομμύρια αποδέκτες. Και επιπλέον υπάρχει η δυνατότητα επικοινωνίας του δημιουργού με τους θεατές μέσω της ανταλλαγής μηνυμάτων, σχολίων κλπ.

– Άλλοι δικτυακοί τόποι παρέχουν τώρα τη δυνατότητα στον καθένα να στήσει το δικό του «τηλεοπτικό» σταθμό και να μεταδίδεις το πρόγραμμά σου είτε αυτό είναι ταινίες είτε ζωντανό πρόγραμμα.

Όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω δείχνουν τις τεχνικές δυνατότητες που δίνουν άλλη διάσταση στην επικοινωνία. Αλλά αυτές δεν συνιστούν μια άλλη ποσότητα. Συνιστούν μια άλλη ποιότητα με τη φιλοσοφική έννοια του όρου. Κι αυτή η ποιότητα βάζει νέα καθήκοντα στην οπτικοακουστική εκπαίδευση. Γιατί εμπεριέχει εκρηκτικές δυνατότητες, αλλά μια έκρηξη απλά μπορεί να εξαφανίσει κάτι ή να γίνει το ξεκίνημα μιας νέας δημιουργίας. Και το ζητούμενο είναι πως ενσωματώνονται για να γίνουν εργαλείο χρήσιμο για την κοινωνία;

Η σημερινή παιδεία είναι πολύ πίσω από αυτές τις εξελίξεις. Σε όλα τα επίπεδα.

Στον τομέα μας πιστεύω ότι δεν μπορούμε να μένουμε ικανοποιημένοι με προγράμματα οπτικοακουστικής παιδείας που αντιμετωπίζουν το ζήτημα σαν μια επιπλέον χρήσιμη γνώση ανάμεσα στα μαθηματικά, τη χημεία κλπ..

Αλλά το όλο ζήτημα δεν είναι τεχνικό ή οικονομικό. Είναι πολιτικό με την ευρύτερη έννοια του όρου. Ξαναγυρίζω στον Φρενέ και σε ένα ακόμα ουσιαστικό στοιχείο του αγώνα του. Η πρωτοποριακή δουλειά του πολεμήθηκε τόσο από την Καθολική εκκλησία όσο και από το ΚΚ Γαλλίας μετά το πόλεμο, του οποίου μάλιστα ήταν μέλος. Τα δυο θεωρητικά άκρα του κοινωνικού φάσματος συναντήθηκαν σε κάτι κοινό: το δόγμα. Η ανάπτυξη της δημιουργικής έκφρασης απαιτεί ελευθερία σκέψης και δράσης. Δεν μπορεί να κλειστεί σε ωρολόγια προγράμματα και στενόμυαλες πραχτικές.

Χρειάζονται τολμηρά ανοίγματα και άμεσες δράσεις.