Όταν ο Γεωργιάδης έφερε πρώτος τον κινηματογράφο στην Ευρώπη

Το παρακάτω κείμενο δημοσιεύτηκε στο κινηματογραφικό πόρταλ sevenart στις 18 Ιανουαρίου 2013.

Όταν επιστρέφω στο Παρίσι έχω την έντονη, σχεδόν διαστροφική επιθυμία να επισκεφθώ ξανά δυο σημεία, το Μουσείο Κινηματογράφου της Γαλλικής Ταινιοθήκης και το Μουσείο των Arts et Metiers. Όχι για να δω τις εκθέσεις αλλά συγκεκριμένα πράγματα σ’ αυτές: δυο ξύλινα κουτιά ασυνήθιστου σχήματος και αδιευκρίνιστης χρησιμότητας. Αφού απ’ αυτά βγήκαμε!

Κουτί 1

Το Μουσείο Κινηματογράφου της Γαλλικής Ταινιοθήκης στεγάζεται τώρα σε ένα όμορφο κτίριο στο Bercy. Δεύτερος όροφος. Αίθουσα μισοσκότεινη με επιλεκτικό φωτισμό. Μοιάζει με την σπηλιά του Αλαντίν, όπως τη φαντάζεται ο καθένας, που αποκαλύπτει σταδιακά αντικείμενα μαγικά από την προϊστορία και ιστορία του σινεμά. Οθόνες που παίζουν παλιές ταινίες και κάνουν τα αντικείμενα να ζωντανεύουν.

Εδώ, δεξιά στην πρώτη στροφή βρίσκεται το πρώτο «κουτί». Μια λευκή εμαγιέ πινακίδα που στην μπροστινή του επιφάνεια γράφει με προκλητικά μεγάλα γράμματα Edison Very Latest. Στο πλάι, μια μικρή επεξηγηματική πινακίδα στα γαλλικά πληροφορεί τους επισκέπτες:

Μηχανή θέασης ταινιών 35 χιλιοστών, αριθμός παραγωγής 69 που παρουσιάστηκε στο Λονδίνο από την Continental Commerce Company.

Το Κινητοσκόπιο! Το πρώτο μηχάνημα κινηματογραφικής προβολής (για έναν θεατή τη φορά) που κατασκεύασε ο Έντισον το 1893 και εμφάνισε δημόσια το 1894. Η επεξηγηματική πινακίδα δεν φωτίζει αλλά μάλλον συσκοτίζει το ζήτημα. Δώστε λίγο προσοχή.

Η Continental Commerce Company, στην οποία αποδίδεται το μηχάνημα, είναι η εταιρία που δημιούργησαν στις 22 Σεπτεμβρίου 1894 οι επίσημοι αντιπρόσωποι του Έντισον στο Λονδίνο, Franck Maguire και Joseph Baucus. Μόνο που δεν ήταν οι πρώτοι που έφεραν κινητοσκόπια από την Αμερική.

Όπως φαίνεται από τα αρχεία του Έντισον (ευτυχώς ψηφιοποιήθηκαν και έχουμε όλοι πρόσβαση σε αυτά) οι παραγγελίες που έφυγαν για Λονδίνο Σεπτέμβριο, Οκτώβριο και Νοέμβριο του 1894 ξεκινούν από το μηχάνημα 118.

Αφού λοιπόν στην Ταινιοθήκη έχουμε το μηχάνημα με αριθμό παραγωγής 69, κάποιοι άλλοι πριν από αυτούς κουβάλησαν τα μηχανήματα στην Ευρώπη. Και αυτοί δεν είναι άλλοι από τους συμπατριώτες μας, τον Γεώργιο Γεωργιάδη και τον Γεώργιο Τραγίδη! Το κινητοσκόπιο στο Bercy, σύμφωνα με τον Βρετανό συλλέκτη και συγγραφέα Richard Brown, ανήκει στα κινητοσκόπια που έφεραν στην Ευρώπη οι δυο Έλληνες.

Το αργότερο τον Ιούλιο του 1894 εμφανίστηκαν στο Παρίσι οι δυο Έλληνες με τα ‘εξι «κουτιά» που αγόρασαν στην Νέα Υόρκη. Δεν είναι σίγουρο αν πρώτα άνοιξαν ένα μαγαζί με κινητοσκόπια στο 22 Boulevard Montmatre και μετά πήγαν κι έκαναν επίδειξη στον εκδότη του περιοδικού Magasin Pitoresque ή αντίστροφα.
Το γεγονός είναι ότι στο τεύχος του περιοδικού με ημερομηνία 1 Αυγούστου του 1894 ο δημοσιογράφος Henri Flamans δημοσιεύει ένα εκτεταμένο άρθρο για τη νέα εφεύρεση του δαιμόνιου Τόμας Έντισον. Ο Γιώργος Γεωργιάδης έκανε μια λεπτομερή παρουσίαση στον δημοσιογράφο. Πρόσθεσε μάλιστα ότι δούλευε για δυο χρόνια σαν ηλεκτρολόγος στα εργαστήρια του Έντισον στο New Jersey. Έλεγε αλήθεια;

Άλλες πηγές λένε ότι οι δύο Έλληνες ήταν εμπορευόμενοι στο Λονδίνο, βρέθηκαν στη Νέα Υόρκη, είδαν τα πρώτα κινητοσκόπια και έτρεξαν να προλάβουν! Αγόρασαν έξι μηχανήματα από τους Holland Brothers, τους πρώτους αντιπρόσωπους του Έντισον, με σκοπό να τα στήσουν κάπου στην Αμερική αλλά αυτοί, χωρίς την άδεια του Έντισον, τα φόρτωσαν στο καράβι και τα έφεραν στην Ευρώπη.

Άγνωστο παραμένει το πόσο έμειναν στο Παρίσι αλλά γρήγορα μετακινήθηκαν στο Λονδίνο που μάλλον εκεί ήταν η έδρα τους. Τώρα η επιχείρησή τους έχει όνομα American Kinetoscope Company. Η διεύθυνσή των γραφείων τους στο Λονδίνο είναι 95 Queen Street και στην Old Broad Street το πρώτο μαγαζί με τα κινητοσκόπια που άνοιξαν το καλοκαίρι του 1894.

Η πιο σημαντική στιγμή της παρουσίας τους στο Παρίσι είναι σίγουρα αυτή που διάβηκε το κατώφλι του μαγαζιού τους ο Αντουάν Λυμιέρ, ο ιδιοκτήτης του  μεγαλύτερου εργοστάσιου φωτογραφικών υλικών της Ευρώπης που είχε την έδρα του στη Λυών.

Εντυπωσιασμένος από αυτά που βλέπει, γυρίζει πίσω και λέει στους δυο γιούς του, Αύγουστο και Λουδοβίκο, δείχνοντάς τους ένα κομμάτι φιλμ που είχε πάρει από τον Γεωργιάδη: «Βλέπετε τι πρέπει να κάνετε; Ο Έντισον το πουλάει σε τρελές τιμές και αυτοί που εμφανίζονται σαν αντιπρόσωποί του ψάχνουν να φτιάξουν ταινίες στη Γαλλία για να τους έρθει πιο φτηνά». Έτσι, μετέφερε τα λόγια του πατέρα ο αρχιμηχανικός των Λυμιέρ Charles Moisson που ήταν παρών στη σκηνή. Από κει ξεκινάει η θαυμαστή περιπέτεια των Λυμιέρ στο χώρο του κινηματογράφου ενώ για τους Γεωργιάδη και Τραγίδη συνεχίζεται στο Λονδίνο.

Κουτί 2

Για να δούμε το δεύτερο «κουτί» θα πρέπει να πάρουμε το Μετρό και να κατέβουμε στη στάση Arts et Metiers. Εδώ βρίσκεται το μεγάλο τεχνολογικό μουσείο. Εντυπωσιακές βιτρίνες με χιλιάδες μηχανήματα, σχέδια, έντυπα… Χρειάζεται να περάσει κανείς πολλές αίθουσες για να φτάσει στον χώρο του κινηματογράφου. Και εκεί, κοντά στην έξοδο συναντάς κάτι περίεργους δίσκους με εικόνες που ονομάζονται φαινακισκόπια, χρωματιστές λωρίδες από ζωοοτρόπια και πραξινοσκόπια. Και ξέχωρα από όλα αυτά, σε ένα δικό του γυάλινο κλουβί, ένα κινητοσκόπιο!

Ελαφρά διαφορετικό από το πρώτο, με ένα όμορφο ανάγλυφο πάνω στο ξύλο. Η μικρή επεξηγηματική πινακίδα δίπλα στο μηχάνημα μας πληροφορεί ότι πρόκειται για Κινητοσκόπιο του Έντισον που κατασκευάστηκε από τον Robert W. Paul στο Λονδίνο. Τίποτα άλλο. Μισή αλήθεια! Ας γυρίσουμε πάλι στους συμπατριώτες μας.

Τα “κουτιά” που κουβάλησαν από την Αμερική αποδείχτηκαν χρυσωρυχείο. Σαν τρελοί έτρεχαν οι Λονδρέζοι να ρίξουν τη ματιά τους στην τρύπα της θαυματουργής μηχανής. Αλλά αποδείχτηκαν λίγα. Χρειάζονται και άλλα μηχανήματα. Ούτε λόγος να παραγγείλουν από την Αμερική. Ήταν πανάκριβα, 300 δολάρια το ένα ήθελε ο Έντισον, χώρια τα εξαρτήματα κι οι ταινίες. Άσε που βιάζονταν. Ένας αιγυπτιώτης καπνέμπορος, ο Μελαχροινός, ήξερε έναν νεαρό Άγγλο τεχνίτη, τον Robert W. Paul, κατασκευαστή επιστημονικών οργάνων ακριβείας. Τον φώναξε στο καπνοπωλείο του, και οι Γεωργιάδης και Τραγίδης του εξήγησαν τι ήθελαν να κάνει.

Ο Άγγλος τεχνίτης, αφού βεβαιώθηκε ότι ο Έντισον δεν είχε κατοχυρώσει την εφεύρεσή του στην Αγγλία άρχισε να υλοποιεί την παραγγελία. Έφτιαξε τα αντίγραφα των κινητοσκοπίων που του ζήτησαν οι Έλληνες και γλυκάθηκε. Συνέχισε την παραγωγή. Το ένα πίσω από το άλλο παράγονταν τα «πλαστά» κινητοσκόπια. Ουρές έκαναν, λέει, οι πελάτες έξω από το εργαστήριό του για να προμηθευτούν μηχανήματα. Μέχρι και από την Αυστραλία έφτασαν παραγγελίες. Και οι δυο Έλληνες ούτε ξέρουμε πόσα μαγαζιά με κινητοσκόπια άνοιξαν. Πολλά πάντως. Κι ούτε τους πείραξε όταν έφτασαν στο Λονδίνο από την Αμερική οι Franck Maguire και Joseph Baucus ως επίσημοι αντιπρόσωποι του Έντισον και άνοιξαν τα δικά τους.

Όταν έμαθε ο Έντισον τι είχε συμβεί στο Λονδίνο σκύλιασε. Το μόνο όμως που μπορούσε να κάνει, αφού την πάτησε και δεν κατοχύρωσε έγκαιρα την πατέντα,  ήταν να σταματήσει να τους πουλά ταινίες. Μηχανήματα μπορούσαν να φτιάχνουν όσα ήθελαν, ταινίες όμως; Χωρίς ταινίες τα μηχανήματα ήταν άχρηστα.

Ο Josef Baucus από την άλλη μεριά, που ήταν δικηγόρος το επάγγελμα, αναλαμβάνει το νομικό μέρος. Στέλνει αλλεπάλληλα τηλεγραφήματα στον Έντισον ζητώντας την άδεια να κάνει μήνυση στον Γεωργιάδη όχι για τα μηχανήματα αλλά για τις ταινίες που χρησιμοποιεί σε μηχανήματα «μαϊμού». «Κάνε ότι θέλεις», του απαντά ο Έντισον, «λεφτά μη μου ζητάς!»

Με κομμένες τις ταινίες από την Αμερική, ο Robert W. Paul βρίσκεται σε δύσκολη θέση. Αλλά πλέον έχει μπει στο κόλπο. Παίρνει την απόφαση να κατασκευάσει μηχανή λήψης! Και τα καταφέρνει. Σχεδόν ταυτόχρονα με τους Λυμιέρ και τους άλλους. Φτάνει μάλιστα στο σημείο να προτείνει στον Έντισον να του γυρίζει και θέματα για τα κινητοσκόπιά του. Ο Αμερικάνος φυσικά απέρριψε την πρόταση αλλά το αστείο είναι ότι όταν έκανε την πρώτη δημόσια παρουσίαση του Βιτασκόπιου (μιας μηχανής προβολής σε οθόνη) τον Απρίλιο του 1896 στη Νέα Υόρκη, έπαιξε δύο ταινίες που γύρισε ο Birt Acres για τον Robert Paul. Η απόλυτη εκδίκηση!

Τελευταία εμφάνιση του Γεωργιάδη με τα κινητοσκόπιά του ήταν στη Λισαβόνα το 1896 αλλά τότε πλέον είχε αρχίσει να κυριαρχεί ο κινηματογράφος με προβολή σε μεγάλη οθόνη.

Ρίχνω μια τελευταία ματιά στο μοναδικό αντίγραφο που σώθηκε από τα περίπου 60 που κατασκεύασε ο Άγγλος τεχνίτης και φεύγω.

Στην Ελλάδα η ιστορία των Γεωργιάδη και Τραγίδη ήταν γνωστή από παλιά. Μόνο που υποτιμήθηκε. Ο Αντώνης Μοσκοβάκης στο βιβλίο του «Ιστορία του κινηματογράφου» χαρακτηρίζει ως «κομπίνα» την παραγωγή αντιγράφων των κινητοσκοπίων, προϊόν του «ρωμαίικου επιχειρηματικού δαιμόνιου«. Την πραγματική διάσταση του ζητήματος δίνουν οι Άγγλοι ιστορικοί του κινηματογράφου Stephen Herbert και Luke McKernan:

«Σαν τα quarks, τα οποία προκαλούν μια αλυσιδωτή αντίδραση σε ένα επιστημονικό εργαστήριο και ύστερα χάνονται  για πάντα, έτσι είναι  και η ιστορία των Γεωργιάδη και Τραγίδη, των τολμηρών ανθρώπων που άρπαξαν το τελευταίο επίτευγμα  του Thomas Edison, το Κινητοσκόπιο, έκαναν μια σύντομη εμφάνιση το 1894-5, έθεσαν σε κίνηση συνταρακτικά γεγονότα και χάθηκαν αμέσως.»
Σημείωση: Μια εκτενέστερη παρουσίαση των παραπάνω υπάρχει στο βιβλίο του Νίκου Θεοδοσίου «Ο Μετανάστης Κινηματογράφος» (Εκδόσεις Νεανικό Πλάνο, 2003).