Ακριβώς πενήντα χρόνια πριν, το καλοκαίρι του 1973, ξεκινούν τα γυρίσματα μιας ταινίας, από τις πιο αμφιλεγόμενες στην ιστορία του κινηματογράφου.
Πρόκειται για την ταινία Ghost in the noonday sun,που στηρίζονταν στο ομότιτλο βιβλίο για παιδιά 9-12 ετών του Sid Fleischman (1965) και γυρίστηκε στην Κύπρο και συγκεκριμένα στην περιοχή της Κερύνειας σε μια εποχή μάλιστα που οργίαζαν οι φήμες για μια επικείμενη εισβολή της Τουρκίας. Κάτι που έγινε ένα χρόνο αργότερα.
Σκηνοθέτης της ταινίας ήταν ένας άσημος σκηνοθέτης του Χόλιγουντ, ο ουγγρικής καταγωγής Peter Medak αλλά βασικός πρωταγωνιστής ο διάσημος βρετανός ηθοποιός Peter Sellers. Το καστ συμπλήρωναν ο Spike Milligan, ο Anthony Franciosa και άλλοι.
Η ταινία, μια πειρατική κωμωδία εποχής. Αν και η ταινία ολοκληρώθηκε, δεν προβλήθηκε ποτέ στις κινηματογραφικές αίθουσες. Μετά από αυτό κυκλοφόρησε η φήμη πως η κινηματογραφική ταινία ήταν το κάλυμμα για μια επιχείρηση μυστικών υπηρεσιών στην προετοιμασία της εισβολής του 1974.
Τις υποψίες για το ρόλο αυτής της περίεργης παραγωγής, για την οποία διατέθηκαν πάρα πολλά χρήματα, ήρθε να αποδεχτεί και το πόρισμα της Κυπριακής Κοινοβουλευτικής Επιτροπής για το Φάκελο της Κύπρου. Στη σελ. 111 αναφέρει χαρακτηριστικά:
«Ακόμα πιθανολογείται ότι το καλοκαίρι του 1973 με το πρόσχημα το γύρισμα κινηματογραφικής ταινίας με πρωταγωνιστή τον αμερικανό (Βρετανός ήταν) ηθοποιό Πήτερ Σέλλερς, οι τουρκικές μυστικές υπηρεσίες είχαν προβεί στην κινηματογράφηση ακτών τόσο ανατολικά, όσο και δυτικά της πόλης της Κερύνειας. Ακόμη είχαν προβεί σε βυθοσκοπήσεις της θαλάσσιας περιοχής και έλεγχο των ναυτικών δυνάμεων που στάθμευαν στο Κάστρο της Κερύνειας.»
Κάτι νεότερο που έρχεται να προστεθεί σε αυτά είναι η ύπαρξη μιας ταινίας με κάποιες διαβολικές συμπτώσεις.
Πρόκειται για την ταινία After the Fox (ιταλικά Caccia alla volpe) που γυρίστηκε το 1966. Είναι μια κωμωδία σε σκηνοθεσία Vittorio De Sica.
Το θέμα της ταινίας είναι η κλοπή μιας μεγάλης ποσότητας ράβδων χρυσού από την Αίγυπτο και η απόπειρα παράνομης εισαγωγής τους στην Ιταλία.
Προκειμένου οι κακοποιοί να εισάγουν τον χρυσό χωρίς να κινήσουν υποψίες, οργανώνουν το γύρισμα μιας χολιγουντιανής παραγωγής. Η μεταφορά του χρυσού από το πλοίο σε καμιόνια στη στεριά είναι στο υποτιθέμενο σενάριο της ταινίας. Και οι κάτοικοι του μικρού ψαράδικου χωριού συμμετέχουν με χαρά στο γύρισμα της ψευτοταινίας.
Πέραν της προσχηματικής χρήσης μια κινηματογραφικής ταινίας για μια εγκληματική πράξη έχουμε και εδώ τον ίδιο πρωταγωνιστή: τον Πήτερ Σέλλερς!
Στη διάρκεια των γυρισμάτων στην Κύπρο της ταινίας Ghost in the noonday sun, ο Πήτερ Σέλλερς με τον σκηνοθέτη Πήτερ Μέντακ γυρίζουν ένα διαφημιστικό για τα τσιγάρα Benson & Hedges. Το σενάριο του διαφημιστικού στηρίζεται σε μια κωμική κλοπή ράβδων χρυσού (ίδιων με αυτά στην ταινία του 1966) από ένα χώρο φύλαξης που ήταν το παλιό τελωνείο στο λιμανάκι της Κερύνειας.
Το διαφημιστικό τελειώνει με ένα πλάνο, αντιγραφή μιας σκηνής της ταινίας Ghost in the noonday sunόπου ο Πήτερ Σέλερςπηδά σε μια βάρκα με σάπιο πάτο και βρίσκεται στη θάλασσα.
Τελικά, οι καλές ιδέες ποτέ δεν χάνονται.
Αλλά έχουν τραγικές συνέπειες.
(Ακολουθεί το διαφημιστικό που γυρίστηκε στην Κύπρο)
Το τέλος του 2022 βρήκε το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για παιδιά και νέους και την Camera Zizanio να επιστρέφουν στους παλιούς ρυθμούς, αυτούς που η πανδημία ανέστειλε για δυο χρόνια. Οι μηχανές πήραν μπρος, οθόνες φωτίστηκαν και οι αίθουσες ξαναγέμισαν με μικρούς και μεγάλους θεατές. Και να, εμφανίστηκαν και πάλι οι δεσμευμένες, προνομιούχες θέσεις για τα μέλη των κριτικών επιτροπών!
Αλλά ποιοι αποτελούν αυτές τις επιτροπές; Συνηθίζεται στα αντίστοιχα Φεστιβάλ Κινηματογράφου του εξωτερικού, πλάι στις διεθνείς κριτικές επιτροπές των επαγγελματιών να υπάρχουν και οι κριτικές επιτροπές των παιδιών. Ο αριθμός των μελών των επιτροπών ποικίλει από φεστιβάλ σε φεστιβάλ.
Οι δημιουργοί δίνουν ιδιαίτερη σημασία στα βραβεία των παιδιών καθώς αυτά αποτελούν το πραγματικό κοινό τους και ανυπομονούν για τη γνώμη τους. Συχνά μάλιστα παρατηρείται το φαινόμενο τα βραβεία των «μικρών» να διαφοροποιούνται από αυτά των «μεγάλων». Γιατί τα κριτήριά τους διαφέρουν.
Στο δικό μας Φεστιβάλ συμμετέχουν δεκάδες παιδιά και νέοι. Υπάρχουν ξεχωριστές επιτροπές για τα διαφορετικά τμήματα του Φεστιβάλ Ολυμπίας όπως για τις ταινίες μυθοπλασίας, μικρού μήκους, ανιμέσιον και ντοκιμαντέρ. Για την Camera Zizanio υπάρχουν δυο επιτροπές, μια το ελληνικό τμήμα και μια άλλη για το ευρωπαϊκό και το διεθνές.
Αυτό που κάνει τις επιτροπές των παιδιών στην Ελλάδα να ξεχωρίζουν είναι η παιδαγωγική τους διάσταση. Οι «μικροί» δεν καλούνται να μιμηθούν τους «μεγάλους». Δεν είναι οι «σοφοί» με τις απόλυτες κινηματογραφικές γνώσεις. Τα παιδιά πλαισιώνονται πάντα από εκπαιδευτικούς με πείρα στον κινηματογράφο και επαγγελματίες του χώρου. Οι επιτροπές λειτουργούν ως κινηματογραφικά εργαστήρια,. Οι ταινίες αποτελούν την αφορμή για μεγάλες συζητήσεις, μετά το τέλος κάθε προβολής, πάνω σε ζητήματα αισθητικής και τεχνικής του κινηματογράφου. Και στη βάση αυτών των γνώσεων τα παιδιά, ελεύθερα αποφασίζουν για τα βραβεία που θα δώσουν.
Η ελευθερία έκφρασης της γνώμης τους οδηγεί σε αποτελέσματα που μπορεί να ξενίζουν έναν ενήλικα. Ειδικά στην Camera Zizanio όπου έχουμε ταινίες που έχουν δημιουργήσει παιδιά. Εδώ δεν μπορεί να ισχύουν τα ίδια κριτήρια που ισχύουν για τις ταινίες των επαγγελματιών. Γιατί αυτές οι ταινίες δεν έχουν πίσω τους κάποιο πολυπληθές και εξειδικευμένο συνεργείο πλήρως εξοπλισμένο. Συχνά το μόνο μέσο έκφρασης είναι ένα κινητό τηλέφωνο! Άρα το πιο ουσιαστικό σε αυτές τις δημιουργίες είναι αυτό που θέλουν να εκφράσουν τα παιδιά χρησιμοποιώντας εικόνες και ήχους.
Η Camera Zizanio δεν είναι ένα τυπικό φεστιβάλ και πολύ περισσότερο ένας σχολικός διαγωνισμός. Είναι μια «Συνάντηση», ένα σταυροδρόμι, ένας τόπος γνωριμίας, ανταλλαγών και δημιουργίας σε απόλυτο πνεύμα ελευθερίας. Ανοιχτός στην κοινωνία, πάνω από σύνορα, πέρα από στερεότυπα και προκαταλήψεις, με σεβασμό στη διαφορετικότητα.
Οι ταινίες που έχουν επιλεγεί αποτελούν τη αυθεντική φωνή των νέων. Είναι έργα των ίδιων των παιδιών κι όχι έργα στα οποία συμμετέχουν παιδιά. Αναδεικνύουν τους προβληματισμούς, τις ανησυχίες, τις διεκδικήσεις, τις σκέψεις για το μέλλον. Και μ αυτό τον τρόπο δίνουν το στίγμα της εποχής μας.
Και αυτό αντανακλάται στις αποφάσεις των επιτροπών. Έτσι βλέπουμε ξεχωρίζουν ταινίες που δεν είναι μεν άρτιες τεχνικά και καλλιτεχνικά αλλά έχουν να πουν κάτι περισσότερο για τη ζωή τους, τις σύγχρονες προκλήσεις, τα όνειρά τους. Κι αυτό είναι το πιο σημαντικό.
Άλλωστε η διαδικασία βράβευσης στην Camera Zizanio είναι ένα δευτερεύον στοιχείο που απλά αποσκοπεί στην ανάδειξη έργων που περιέχουν τα παραπάνω στοιχεία και αποτελούν κίνητρο για τη συνέχιση του υπέροχου ταξιδιού της δημιουργίας.
Τα παιδιά που συμμετέχουν στις κριτικές επιτροπές, και ποτέ δεν είναι τα ίδια, τα βλέπουμε τα επόμενα χρόνια να θέλουν να προχωρήσουν παραπέρα και να εμπλέκονται σε άλλες δράσεις του Φεστιβάλ, όπως τα κινηματογραφικά εργαστήρια, αποκτώντας νέες εμπειρίες και όχι μόνο κινηματογραφικές.
Δεν αποτελεί παράδοξο η κόπια μιας κινηματογραφική ταινίας να χάνεται και να μένουν απ αυτήν μόνο μερικές μνήμες ή κάποιες γραπτές αναφορές. Ίσως και μια δυο φωτογραφίες. Έχει συμβεί αρκετές φορές, κυρίως με τις ταινίες του βωβού κινηματογράφου. Όμως να εξαφανίζεται εντελώς και να μην υπάρχει ούτε ως απλή αναφορά στην εργογραφία του δημιουργού, μάλλον είναι από τα πολύ σπάνια φαινόμενα.
(Δημοσιεύτηκε στην Εφημερίδα των Συντακτών της 1/11/2022 στο ένθετο Το Σκασιαρχείο)
Το 1963 κυκλοφόρησε ένα βιβλίο με τίτλο «Το σχολείο γιορτάζει σήμερα» και υπότιτλο «Ομιλίες- σκετς- ποιήματα για όλες τις σχολικές γιορτές». Το υπογράφουν οι δάσκαλοι Βασίλης Αποστολόπουλος, Γιάννης. Βραχάς και Δημοσθένης Νασούλης. Αντίστοιχα βιβλία, που λειτουργούσαν ως βοηθήματα (τυφλοσούρτες) των εκπαιδευτικών για τις καθιερωμένες γιορτές στα σχολεία, υπάρχουν αρκετά. Αυτό όμως που κάνει το συγκεκριμένο βιβλίο να ξεχωρίζει είναι πως προτείνει γιορτές που ξεφεύγουν από το επίσημο εορτολόγιο και είναι άμεσα δεμένες με την πράξη των παιδιών..
Σε αυτό το βιβλίο, γράφουν στο σύντομο πρόλογο, «Θα βρεις πολλές γιορτές βγαλμένες από τη ζωή του σχολείου. (…). Η κάθε γιορτή έχει πραγματικό περιεχόμενο που το έζησε το ίδιο το παιδί μέσα στο σχολείο. Οι γιορτές μας είναι ξέσπασμα χαράς, που γεννήθηκε μέσα από την ψυχή των παιδιών, απ την ίδια της δική τους εργασία».
Μια γιορτή που προτείνουν, και ξεχωρίζει από τις άλλες, είναι μια γιορτή για τον κινηματογράφο! Kι αυτό σε μια εποχή που ο κινηματογράφος θεωρείται ως ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τα παιδιά. Εξαίρεση βέβαια αποτελούσαν κάποιοι φωτεινοί παιδαγωγοί όπως ο Κώστας Σωτηρίου, η Ειρήνη Παϊδούση και μερικοί άλλοι.
Στο σχετικό κεφάλαιο του βιβλίου τους έχουν συμπεριλάβει: ένα σχέδιο ομιλίας του δασκάλου, ένα σχέδιο ομιλίας μαθητή, δυο σκετσάκια με ήρωες μαθητές αλλά μια «προσευχή» προς τον Άη Βασίλη, πάντα σχετική με τον κινηματογράφο.
Το σχέδιο ομιλίας του Δασκάλου, φαίνεται πως στηρίζεται στην άμεση εμπειρία του ενός από τους συγγραφείς και στον αγώνα που έκανε για να αποκτήσει το σχολείο του (πιθανόν στο Κερατσίνι) μια μηχανή προβολής για να στήσουν ένα σχολικό κινηματογράφο.
Ο τύπος του σχολικού κινηματογράφου που περιγράφεται παραπέμπει στον τρόπο που ο Σελεστέν Φρενέ αντιμετώπισε τον κινηματογράφο το 1925, ως ένα ζωντανό εκπαιδευτικό εργαλείο. Μόνο που ο Φρενέ δεν έμεινε σε αυτό το στάδιο. Εκτός από τη μηχανή προβολής εισήγαγε στην τάξη και την κάμερα.
Με την κάμερα οι μαθητές παύουν να είναι απλοί δέκτες- θεατές και γίνονται δημιουργοί. Παράγουν τις δικές τους εικόνες. Τα ελεύθερα κείμενα, βασικό στοιχείο της διασχολικής αλληλογραφίας- επικοινωνίας αλλά και ανοίγματος του σχολείου στην κοινωνία, επεκτείνονται τώρα στο χώρο και το χρόνο μέσα από τα κινηματογραφικά φιλμάκια.
Επεκτείνοντας παραπέρα την ιδέα του Φρενέ τα μεταπολεμικά χρόνια, ο Φερνάν Ντελινί, αναδεικνύει την κινηματογραφική δημιουργία ως ένα ουσιαστικό παιδαγωγικό «όπλο». Ο κινηματογράφος, όπως γράφει, «είναι «γλώσσα» ακόμα πιο σημαντική για εμάς τους εκπαιδευτικούς που έχουμε να κάνουμε με εφήβους, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν χρησιμοποιούν σχεδόν ή καθόλου το γραπτό λόγο, λόγω έλλειψης επαρκούς διδασκαλίας, και κάνουν περιορισμένη χρήση του προφορικού λόγου, περιορισμένη όχι σε πλούτο, αλλά στην ουσιαστική αξία των λέξεων και φράσεων.
Αυτά τα έγραφε το 1954 αλλά φαίνεται πως ισχύουν στο πολλαπλάσιο στην εποχή του tic-toc.
Σήμερα που ο κινηματογράφος απομακρύνεται όλο και περισσότερο ενώ κυριαρχούν οι ψηφιακές εικόνες αλλά όχι ο κινηματογράφος ως κοινωνική σχέση και δημιουργικό εργαλείο, είναι ανάγκη να τον ανακαλύψουμε και πάλι.
Γι αυτό η πρόταση των τριών ελλήνων δασκάλων για μια γιορτή κινηματογράφου μέσα στο σχολείο, – κάτι που φυσικά δεν θεσμοθετήθηκε ποτέ- παραμένει σε ισχύ και σήμερα. Πιο αναγκαία ποτέ άλλοτε.
Μια ομιλία στην 14η θεματική εκδήλωση της «ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ (Ε.Δ.Ι.Α.) ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 1940-1974» με θέμα ΚΟΡΕΣΤΙΑ:χώρος, μνήμη, ιστορία. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 27 Αυγούστου 2022, στο Δημαρχείο Δήμου Καστοριάς
Επισκέφθηκα τα Κορέστεια για πρώτη φορά το 2009. Η επίσκεψή μου συνδεόταν με την πρόθεσή μου να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για το χωριό των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Ουγγαρία, το χωριό «Μπελογιάννης».
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΟ ΧΟΛΙΓΟΥΝΤ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΒΩΒΟΥ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΥ
ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΜΝΗΜΕΣ»
Μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Μνήμες» το λεύκωμα των Φώντα Λάδη και Νίκου Θεοδοσίου «Οι Έλληνες στο Χόλιγουντ την εποχή του βωβού κινηματογράφου». Πρόκειται για μια γλαφυρή εξιστόρηση της ζωής και της δράσης δεκάδων άγνωστων ώς σήμερα Ελλήνων ηθοποιών, παραγωγών και αιθουσαρχών, μεταναστών στις ΗΠΑ, από τις απαρχές του βωβού κινηματογράφου ώς το 1930, πολλοί από τους οποίους ακόμα ώς σήμερα είναι άγνωστοι στο ευρύ κοινό αλλά και στους ίδιους τους ιστορικούς της 7ης τέχνης. Το λεύκωμα είναι προϊόν πολυετούς έρευνας των δυο συγγραφέων και ενός πολύμηνου ταξιδιού του Φώντα Λάδη το 2015 στις ΗΠΑ, στην προσπάθεια να επαληθεύσει και να συμπληρώσει τα στοιχεία που του είχε αποκαλύψει το 1985 ο 90χρονος τότε Θανάσης Λυμπέρης, ο οποίος είχε κάνει ηθοποιός στο Χόλιγουντ, σε μια συνέντευξη που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «Ταχυδρόμος». Ονόματα, όπως ο ηθοποιός Δημήτρης Μήτσουρας, οι αδελφοί Γιώργος και Πέτρος Ρήγας, ο Δημήτρης Αλεξίου, ο Γιώργος Κουλούρης, η ανακάλυψη του Σεσίλ Ντεμίλ -πρώην πράκτορας- Ρίτα Καρίτα, ο παραγωγός Αντώνης Ξυδιάς και λεπτομέρειες για το έργο τους περιέχονται στο πρώτο και το δεύτερο μέρος του λευκώματος. Στο τρίτο μέρος ο Ν. Θεοδοσίου μας ξεναγεί στη μυθιστορηματική ζωή του Αλέξανδρου Πανταζή, που παιδί ακόμα, μπάρκαρε από την Άνδρο και έφτασε στις ΗΠΑ, όπου έχτισε στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, το μεγαλύτερο δίκτυο αιθουσών θεάτρου και κινηματογράφου, κάποιες από τις οποίες λειτουργούν με το όνομά του ακόμα και σήμερα.
Το λεύκωμα, που κυκλοφορεί σε ελληνική και αγγλική έκδοση περιέχει, εκτός από τα εντυπωσιακά, πρωτότυπα στοιχεία και δεκάδες σπάνια ντοκουμέντα, καρτ ποστάλ και φωτογραφίες που για πρώτη φορά έρχονται στο φως. Το έργο εντάσσεται στη σειρά των εκδόσεων «Μνήμες» και η αγγλική έκδοσή του γίνεται σε συνεργασία με το νεοσύστατο Ελληνοαμερικανικό Πρόγραμμα (Hellenic American Project – HAP) που ίδρυσε και διευθύνει στο πανεπιστήμιο CUNY της Νέας Υόρκης, ο γνωστός ποιητής και πανεπιστημιακός Νίκος Αλεξίου. Πρέπει να τονιστεί ότι το λεύκωμα εκδίδεται υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού. Τη γενική επιμέλεια και το συντονισμό της έρευνας είχε ο Γιάννης Χουτόπουλος, την επιμέλεια των κειμένων η Μαριάννα Κατσιμπάρου, την εποπτεία της αγγλικής έκδοσης η Θάλεια Μπίστικα και την καλλιτεχνική επιμέλεια ο γνωστός γραφίστας Γιάννης Καρλόπουλος. Την έκδοση του λευκώματος θα ακολουθήσει η δημιουργία ενός σχετικού ντοκιμαντέρ. Στόχος της εταιρείας «Μνήμες» είναι η δημιουργία ενός μικρού Μουσείου, στο οποίο θα εκτεθεί ολόκληρο το αρχείο του Θανάση Λυμπέρη και άλλα, συναφή με το θέμα υλικά.
Πέρασαν είκοσι χρόνια από την εποχή που στήσαμε ένα υπέροχο θέαμα στην Ερμούπολη.
Ο θερινός κινηματογράφος Παλλάς «μεταμφιέστηκε» σε θέατρο «Ορφεύς» (που δεν υπάρχει πια) για να υποδεχτεί την αναβίωση της πρώτης σημαντικής κινηματογραφικής προβολής που έγινε στην Ελλάδα, εκεί στο γύρισμα του αιώνα.
Και συνέρευσαν εκατοντάδες άνθρωποι, και στις δυο παραστάσεις.
Ένα βίντεο από εκείνη την παράσταση
Και κάποια επιπλέον στοιχεία….
Το δελτίο τύπου που κυκλοφόρησε τότε έλεγε:
Τη Πέμπτη 26 Αυγούστου 1999, στις 9 το βράδυ, ένα παλιό λαντώ θα διασχίσει αργά την πλατεία Μιαούλη στην Ερμούπολη της Σύρου και θα σταματήσει μπροστά στο θερινό κινηματογράφο Παλλάς. Από πίσω, ασθμαίνοντας, θα ακολουθεί ο ανυπόδητος αχθοφόρος του λιμανιού κουβαλώντας στο καροτσάκι του ένα μεγάλο ξύλινο κιβώτιο. Από το λαντώ θα κατεβούν ένας μεσήλικας κύριος και η συνοδός του. Η ενδυμασία τους παραπέμπει στις αρχές του αιώνα.
Όταν το ξύλινο κιβώτιο ανοιχτεί, θα αποκαλύψει μια πρωτόγονη κινηματογραφική μηχανή προβολής και μερικά τσίγκινα κουτιά με ταινίες.
Έτσι θα ξεκινήσει η αναβίωση της πιο σημαντικής κινηματογραφικής προβολής στην Ελλάδα στο τέλος του περασμένου αιώνα, που πραγματοποιήθηκε στο θερινό θέατρο Ορφεύς της Ερμούπολης την 1 Αυγούστου 1900.
Σ’ αυτήν την προβολή, την πρώτη που ο κινηματογράφος παρουσιάζεται, αν και ακόμα στα σπάργανα, σαν ένα αυτόνομο θέαμα, προβλήθηκαν ταινίες του μεγάλου εφευρέτη Τόμας Έντισον.
Οι θεατές του 1999, που θα βρεθούν στη Σύρο αυτή τη μέρα, θα έχουν τη δυνατότητα να απολαύσουν επί της οθόνης τα κινηματογραφικά πρωτόλεια που εντυπωσίασαν τους παππούδες τους έναν αιώνα πριν και να διασκεδάσουν με τα εύστοχα ή παράδοξα σχόλια του κ. κινηματογραφιστή.
Ένα δεκάλεπτο φιλμάκι που θα προηγηθεί, με τίτλο «Η Ερμούπολη στο γύρισμα του αιώνα», θα εισάγει τους θεατές στο κλίμα της εποχής.
Στο πολυσέλιδο πρόγραμμα που θα μοιράζεται, ένα συνοπτικό κείμενο του Νίκου Θεοδοσίου, που έκανε την έρευνα και σκηνοθέτησε την παρουσίαση της προβολής του 1900, τεκμηριώνει τη σπουδαιότητα αυτής της προβολής και παρουσιάζονται άγνωστα στοιχεία για τα πρώτα βήματα του κινηματογράφου στην Ελλάδα.
Στην αναβίωση της προβολής συμβάλλουν οι ηθοποιοί Γιώργος Μιχαλάκης και Κλαυδία Ζαραφωνίτου.
Την οργάνωση της παραγωγής επωμίστηκε ο Τέος Ρόμβος ενώ στις Δημόσιες Σχέσεις και τη συνολική γραμματειακή υποστήριξη ανέλαβε η Ευρυδίκη Ιωαννίδη.
Η αναβιούμενη προβολή του 1900 εντάσσεται στις εκδηλώσεις Ερμουπόλεια 99 που οργανώνει το Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Ερμούπολης. Θα παρουσιαστεί δε σε δύο παραστάσεις, στις 26 και 27 Αυγούστου 1999, στις 9 μμ.
Για τις ανάγκες της παράστασης κυκλοφόρησε αυτό το πρόγραμμα
Όταν, λίγους μήνες αργότερα, οι ταινίες που προγράμματος, παρουσιάστηκαν στον Πύργο, στα πλαίσια του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Ολυμπίας για παιδιά και νέους, κυκλοφόρησε αυτό το φυλλάδιο.
Ήταν η 27η Ιουνίου του 1914 το όταν οι κάτοικοι του Λος Άντζελες πληροφορήθηκαν
πως μία φάλαγγα αρχαίων Ελλήνων στρατιωτών βαδίζει προς την πόλη τους. Πετάχτηκαν
στους δρόμους να τους υποδεχτούν.
Ήταν περίπου 600 στρατιώτες βαριά οπλισμένοι, με περικεφαλαίες, ασπίδες, σπαθιά και δόρατα. Ήταν πολύ θυμωμένοι. Έρχονταν πέρα από τους λόφους. Πιο πριν είχαν απειλήσει να κάψουν το ελληνικό χωριό που είχε χτιστεί στην κοιλάδα του Σαν Φερνάντο, βόρεια του Λος Άντζελες.
Από κει είχαν ξεκινήσει τη πορεία και έρχονταν προς την
πόλη, όπου και τα γραφεία της εταιρίας παραγωγής Universal Motion Picture Film Co. Όλοι αυτοί ήταν οι
κομπάρσοι της πρώτης μεγάλης παραγωγής που γυρίζονταν στο Χόλιγουντ. Της ταινίας Damon and Pythias σε σκηνοθεσία Otis Turner.
Το κύριο αίτημά τους ήταν η αύξηση της αμοιβής τους από ένα δολάριο
τη μέρα σε τρία. Τα βασικά γυρίσματα της ταινίας είχαν ολοκληρωθεί αλλά
χρειάζονταν άλλη μια μέρα. Κι η εταιρία είχε αποφασίσει να τους αντικαταστήσει
με άλλους απευθυνόμενη στο γραφείο εργασίας του δήμου τους Λος Άντζελες.
Όταν έφτασαν, βγήκε μπροστά ο εκπρόσωπος του συνδικάτου τους,
του Industrial Workers of the World (IWW), το
Διεθνές συνδικάτο των εργατών που είχε ιδρυθεί το 1905, και εξέθεσε στον γενικό
διευθυντή τα αιτήματά τους.
Τα αιτήματά τους ήταν: 3 $ ημερησίως, οκτάωρη εργάσιμη μέρα,
χώροι πλυσίματος με σαπούνι και πετσέτες, καλό πόσιμο νερό σε απόσταση 150
ποδιών από τους χώρους εργασίας και τουαλέτες με βάθος τουλάχιστον 6 πόδια.
Είναι άγνωστο αν ικανοποιήθηκαν άμεσα τα αιτήματά τους ή αυτό
έγινε αργότερα. Από τη μαρτυρία του Θανάση Λυμπέρη (που υπάρχει στην ταινία μου
«Ἐλληνες στο Χόλιγουντ») μαθαίνουμε ότι προτιμούσε να δουλεύει στο Χόλιγουντ
όπου το μεροκάματο ήταν 3 δολάρια ενώ έξω μόνο 1.
(«Έλληνες στο
Χόλιγουντ», 54’, ντοκιμαντέρ, 2019. Πρώτη προβολή Παρασκευή 01 Μαρτίου 2019 17:30, Αίθουσα JOHN CASSAVETES, Θεσσαλονίκη).
Αυτό το κείμενο δημοσιεύτηκε στο ένθετο Dovville της εφημερίδας Documento την Κυριακή 13/1/2019
Ποιά είναι η θέση του Αλέξανδρου Πανταζή στην ιστορία του
θεάματος στην Αμερική; Ο άλλοτε «μεγιστάνας» με το μεγαλύτερο δίκτυο θεάτρων
τις δεκαετίες 10 και 20, παραμένει προκλητικά αγνοημένος. Γιατί; Ογδόντα και
πλέον χρόνια από το θάνατό του αυτό το ερώτημα φαίνεται να απασχολεί όλο και
περισσότερους ανθρώπους. Το 2018 ήταν σίγουρα η χρονιά της «επιστροφής» του
Πανταζή.
Ο Donald P. Borchers είναι σκηνοθέτης, σεναριογράφος και
παραγωγός στο Χόλυγουντ. Στο προσωπικό του κανάλι στο youtube αφιέρωσε
7 εκπομπές για να αφηγηθεί τη ζωή του Αλέξανδρου Πανταζή. Εφτά ώρες αφήγησης!
Ο Donald P. Borchers είναι κατηγορηματικός: «Χωρίς
μετανάστες όπως ο Αλέξανδρος Πανταζή για να δείξουν το δρόμο, το Χόλιγουντ θα έμοιαζε με τη βιομηχανία
πετρελαίου στα τέλη του 1880 που κυριαρχούνταν από ένα άτομο, τον John. D.
Rockefeller. Παρά το πρωτοπόρο πνεύμα του, ο Πανταζής είναι ξεχασμένος σε μεγάλο βαθμό σήμερα.»
Η Griselda «Babe» Lehrer αφιέρωσε ένα βιβλίο 228 σελίδων με τίτλο «In Search of Alexander Pantages – Head of the Vaudeville Circuit» για να υποστηρίξει πως «το όνομα του Πανταζή ζει». «Μπορεί να είναι τώρα ξεχασμένος, αλλά το έργο του συνέβαλε να διαμορφώσει την αμερικανική ψυχαγωγία για έναν ολόκληρο αιώνα», γράφει χαρακτηριστικά.
Πέρυσι επίσης
κυκλοφόρησε στην Αμερική και το βιβλίο του πανεπιστημιακού Τάσου Λαγού με τίτλο
«Ο Αμερικάνος Δίας, η ζωή του μεγιστάνα του
θεάτρου Αλέξανδρου Πανταζή», η πρώτη μονογραφία
γραμμένη από έλληνα στηριγμέν σε μια πολύχρονη έρευνα.
Αλλά και όσα από τα υπέρλαμπρα θέατρα-κινηματογράφους που
έχτισε ο Πανταζής διατηρήθηκαν προβάλλουν τώρα με περηφάνια το ένδοξο παρελθόν.
Το 2018 το μεγαλειώδες Pantages Theater στην
Tacoma γιόρτασε τα 100 χρόνια του και ανακαινίστηκε πλήρως. Άλλωστε έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό μνημείο.
Ζωή σαν παραμύθι
Η ζωή του Πανταζή μοιάζει με παραμύθι αλλά ένα παραμύθι με
πολλούς δράκους. Και πολλά μυστήρια. Ακόμα και τώρα παραμένει άγνωστο πότε
γεννήθηκε. Όλα συγκλίνουν ότι ήρθε στη ζωή ανάμεσα στο 1865 και το 1876. Άγνωστο είναι τι τον έσπρωξε σε ηλικία μόλις 9 ετών, να αφήσει την
Άνδρο και να μπαρκάρει ναυτόπαιδο σε μια σκούνα. Λίγο έλειψε να χάσει τη ζωή
του από ελονοσία στον Παναμά όπου δούλεψε εργάτης για δυο χρόνια στη διάνοιξη
της Διώρυγας για να φτάσει σε ηλικία 13 ετών στο Σαν Φρασίσκο.
Αλλά ούτε εκεί ρίζωσε. Αν και κατάφερε το 1896 να αποχτήσει
ένα εστιατόριο, έχοντας δουλέψει πρωτύτερα
σαν γκαρσόνι αλλά και παλαιστής, τα παράτησε. Έφυγε για το Κλοντάϊκ ακολουθώντας τους χρυσοθήρες. Αλλά χρυσάφι δεν βρήκε. Ανακάλυψε όμως ότι μπορούσε
να πλουτίσει προσφέροντας θέαμα στους τυχοδιώκτες που συνέρρεαν εκεί .
Καθοριστικός παράγοντας σ αυτήν την στροφή του Πανταζή πρέπει να ήταν ο έρωτάς του με την Κέιτ Ρόκουελ, διάσημη χορεύτρια της περιοχής, γνωστή ως η «Ωραία του Γιούκον». Μαζί στήσανε την πρώτη επιχείρηση θεαμάτων στο Dawson του Καναδά αλλά όταν ο πυρετός του χρυσού άρχισε να ξεθυμαίνει, ο Πανταζής εγκατέλειψε και την πόλη και την Κέιτ.
Εγκαταστάθηκε στο Σιάτλ και το 1902 νοίκιασε ένα μικρό
κατάστημα, έβαλε μέσα μερικούς ξύλινους πάγκους, μια μηχανή προβολής, μίσθωσε
ένα θίασο επιθεώρησης και άνοιξε το Crystal Theatre. Από κει ξεκίνησε να χτίζει
την αυτοκρατορία του. Δυο χρόνια αργότερα, με τα χρήματα που κέρδισε, κατάφερε να
χτίσει το πρώτο θέατρο στη μαρκίζα του οποίου έβαλε με μεγάλα γράμματα το όνομά του: «Pantages
Vaudeville».
Μέχρι το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου, ο Πανταζής είχε το
ισχυρότερο δίκτυο βωντβίλ στην Αμερική. Το 1920 είχε καταφέρει να είναι ιδιοκτήτης 30 και πλέον θεάτρων ενώ διαχειρίζονταν
άλλα εξήντα που απλώνονταν σε όλη τη δυτική ακτή αλλά και εν μέρει στην ανατολική καθώς και τον Καναδά.
Τα θέατρα, που συνδύαζαν το ζωντανό πρόγραμμα με τον κινηματογράφο, ονομάζονταν βώντφιλμς . Αν και ο Πανταζής λάτρευε το ζωντανό θέαμα και ο κινηματογράφος αποτελούσε δευτερεύον καλλιτεχνικό στοιχείο στις αίθουσές του, το 1925 πήρε την πρωτοβουλία να δημιουργήσει ένα μεγάλο δίκτυο κινηματογράφων.
Η στροφή δεν είναι
τυχαία. Είναι η εποχή που ο βωβός κινηματογράφος γνωρίζει την αποθέωση του καθώς
παράγονται μεγάλες ταινίες που ελκύουν τα πλήθη. Ο Πανταζής είχε πάντα ανοιχτές
τις κεραίες του σε όλες τις αλλαγές και παρακολουθούσε ο ίδιος συστηματικά τις
παραστάσεις, ώστε να μετράει το σφυγμό του κοινού.
Η πολυτέλεια των
θεάτρων Pantages έγινε θρυλική. Βασικός συντελεστής της ομορφιάς τους ο
αρχιτέκτονας Μάρκους Πριτέκα. Η συνεργασία τους ξεκίνησε το 1910 όταν ο
αρχιτέκτονας ήταν μόλις 21 ετών. Συναντήθηκαν στο Σιάτλ και κουβέντιασαν το σχεδιασμό του Pantages
Theatre στο Σαν Φρανσίσκο. Η περιοχή παρουσίαζε
μερικές ιδιαιτερότητες και ήταν μια πρόκληση για τον αρχιτέκτονα. Ο Πανταζής
έμεινε τόσο πολύ ικανοποιημένος από το
αποτέλεσμα που από εκείνη τη στιγμή και μετά. του ανέθεσε να σχεδιάσει όλα του
τα θέατρα.
Τη σχέση τους την
χαρακτηρίζονταν από την απόλυτη εμπιστοσύνη
του ενός προς τον άλλο. Ποτέ δεν υπόγραψαν μεταξύ τους συμβόλαιο και ποτέ ο
Πανταζής δεν ζήτησε προϋπολογισμό εξόδων από τον Πριτέκα.
Στο 1929, στο κορύφωμα
αυτής της θριαμβευτικής πορείας, ξεκίνησαν
να χτίζουν τον μεγαλύτερο και μεγαλοπρεπέστερο κινηματογράφο, στην καρδιά της
κινηματογραφικής βιομηχανίας της Αμερικής, στο Χόλυγουντ. Ο Πανταζής ήθελε να υποδηλώνει την κυριαρχική του θέση στο χώρο
του θεάματος. Είναι το θέατρο του Πανταζή στο μπουλβάρ Χόλυγουντ που υπάρχει
ακόμα.
Αλλά στα εγκαίνιά του
ο Πανταζής ήταν απών. Βρισκόταν φυλακή.
Η μεγάλη συνομωσία
Είμαστε στις παραμονές
του μεγάλου οικονομικού κραχ. Στο χώρο
του θεάματος παρατηρείται μια μεγάλη κινητικότητα με έντονες μονοπωλιακές
τάσεις. Οι «μεγάλοι» εξαγοράζουν τους μικρότερους με θεμιτά και αθέμιτα μέσα..
Απέναντί στον Πανταζή βρέθηκε η Radio Keith Orpheum (RKO) που εκπροσωπούνταν από τον Τζο Κένεντι , ιδρυτής της γνωστής πολιτικής δυναστείας, με εκδηλωμένα δημόσια τα φιλοναζιστικά του αισθήματα και απροκάλυπτες σχέσεις με τη μαφία. Όταν ο Πανταζής απέρριψε τις προσφορές του, ο Κένεντι τον απείλησε, προβάλλοντας την επιρροή του στους τραπεζικούς οργανισμούς και τις κινηματογραφικές εταιρίες. Αλλά δεν έμεινε εκεί.
Στις αρχές Αυγούστου 1929 ο Πανταζής βρέθηκε κατηγορούμενος από την 17χρονη χορεύτρια Γιούνις Πρίνγκλ ότι την έσπρωξε σε ένα ντουλάπι, της έσκισε τα ρούχα και την βίασε. Ο Πανταζής συνελήφθη. Αυτή ήταν η αρχή μιας πολύ μεγάλης περιπέτειας. Στην πρώτη γραμμή της επίθεσης ενάντιά του βρέθηκε ο τύπος και ιδιαίτερα η μεγάλης κυκλοφορίας εφημερίδα Los Angeles Examiner, ιδιοκτησίας του διαβόητου μεγιστάνα του τύπου Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ με αλλεπάλληλα πρωτοσέλιδα δημοσιεύματα.
Η δίωξή του Πανταζή συνοδεύτηκε από ένα γενικευμένο κύμα ξενοφοβίας. Ρατσιστές δημοσιογράφοι έφτασαν στο σημείο να καταγγέλλουν όλους τους Έλληνες μετανάστες ως ψευδόμενα, κτηνώδη τέρατα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες το δικαστήριο έκανε δεκτό το κατηγορητήριο. Ο Πανταζής καταδικάστηκε σε πενήντα χρόνια κάθειρξη. Η παραμονή στη φυλακή του ΣανΚουέντιν[κράτησε μέχρι τον Ιούνιο του 1930 όταν, συνέπεια αλλεπαλλήλων καρδιακών κρίσεων και νοσηλείας σε νοσοκομεία, αποφυλακίστηκε με εγγύηση.
Στις 3 Νοεμβρίου 1931 ξεκίνησε η δίκη στο εφετείο στην οποία αποδείχτηκε η αθωότητά
του. Η περιπέτεια αυτή τον πλήγωσε ηθικά,
επιβάρυνε την υγεία του και τον κατέστρεψε οικονομικά. Υποχρεώθηκε να πουλήσει
το δίκτυο αιθουσών του για μόλις 3,5 εκατομμύρια δολάρια ενώ η αρχική προσφορά
του Κένεντι ήταν 8 εκατομμύρια.
Δύο χρόνια μετά, η Πρίνγκλ
είπε στο δικηγόρο της ότι ήθελε να ξεκαθαρίσει τα πράγματα. Ξαφνικά όμως πέθανε
από άγνωστη αιτία. Στο νεκροκρέβατο ομολόγησε στη μητέρα της και έναν φίλο της,
ότι ο Τζο Κένεντι είχε στήσει την ιστορία του βιασμού. Ίσως εδώ βρίσκεται η
αιτία της πολύχρονης «σιωπής» για τον Πανταζή.
Μετά την αποφυλάκισή
του ξεκίνησε τις προσπάθειες για μια δυναμική επάνοδο στο χώρο του θεάματος. Ακόμη
και στο χώρο της παραγωγής. Αλλά δεν πρόλαβε να υλοποιήσει τα σχέδιά του. Πέθανε
στις 17 Φεβρουαρίου του 1936 από καρδιακή προσβολή.
Ο Πανταζής το 1920
Ποιος ήταν ο Πανταζής;
Δεν έχουμε κάποιο δικό
του κείμενο όπου να καταγράφει τις σκέψεις του. Ούτε κάποια εκτεταμένη συνέντευξη. Αρνιόταν
συστηματικά τη δημοσιότητα. Μίλαγε έξι γλώσσες αλλά καμία καλά. Ούτε τα
αγγλικά!
Ο Πανταζής, από την
αρχή που μπήκε σε αυτό το χώρο είχε ένα συγκεκριμένο προσανατολισμό: την παροχή
θεάματος με χαμηλό εισιτήριο στα πιο φτωχά στρώματα της κοινωνίας, κυρίως τους
εργάτες. Δεν είναι γνωστό αν αυτό ήταν μια ταξική επιλογή ή απλά μια έξυπνη επιχειρηματική
επιλογή. Πάντως είχε ένα αλάνθαστο ένστικτο γι’ αυτό που
αρέσει στον κόσμο και επεδίωκε να του το προσφέρει.
Τα θεάματα των θεάτρων
του Πανταζή ξεχώριζαν από αυτά των ανταγωνιστών του από την ποιότητα των
εκτελεστών και από την τάση να είναι εντυπωσιακά. Ο Πανταζής έκρινε ένα έργο ή
έναν καλλιτέχνη όχι από το όνομα ή τη φήμη του αλλά από το δικό του ένστικτο.
Δούλευε 18 ώρες την ημέρα, επτά ημέρες τη βδομάδα.
Βρισκόταν σε διαρκή κίνηση ταξιδεύοντας ασταμάτητα. Δεν είχε συμβούλους, δεν κράταγε σημειώσεις –
αφού δεν ήξερε να γράφει – κι ούτε καν διάβαζε ο ίδιος την αλληλογραφία, αφού
δεν ήξερε να διαβάζει.
Όλη η επιχείρηση ήταν
ο ίδιος, γραφείο ήταν το μυαλό του κι ένα μικρό σημειωματάριο. Κι αυτός είναι
ένας λόγος που δεν υπάρχουν γραπτά ντοκουμέντα από την επιχειρηματική του
δράση. Διέθετε μια καταπληκτική μνήμη, ιδιαίτερη ευφυΐα, διορατικότητα, την
ικανότητα να διαχειρίζεται πολλές
υποθέσεις ταυτόχρονα και έπαιρνε αστραπιαία αποφάσεις.
Κέρδισε μεγάλη φήμη
για την τιμιότητα στις συναλλαγές με τους συνεργάτες του, τους επενδυτές και
τους πιστωτές. Δεν υπάρχει καμία αναφορά, έστω και σαν υποψία, για συνδιαλλαγή
με τους κατέχοντες πολιτική δύναμη, κάτι πολύ συνηθισμένο στο χώρο του μεγάλου
θεάματος στην Αμερική. Ήταν ανεξάρτητος όχι μόνο επιχειρηματικά αλλά και
πολιτικά.
Μπορεί να ήταν ένας
«μοναχικός λύκος», όπως συνήθιζαν να τον χαρακτηρίζουν, αλλά ήταν ένας άνθρωπος
μέσα στην κοινωνία. Ο Αλέξανδρος Πανταζής
έζησε το «ἁμερικάνικο όνειρο» αλλά και το αμερικάνικο εφιάλτη.
Ο ΜΕΤΑΝΑΣΤΗΣ
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ
Η πρώτη αναφορά στην Ελλάδα για τον Αλέξανδρο Πανταζή γίνεται στο βιβλίο του Νίκου Θεοδοσίου ο «Μετανάστης Κινηματογράφος»που κυκλοφόρησε το 2003 από το Νεανικό Πλάνο. Το βιβλίο υπάρχει ελεύθερο στο διαδίκτυο
Μια νέα αναφορά στον Πανταζή μαζί με όλους τους έλληνες που διέπρεψαν στο Χόλυγουντ την εποχή του βωβού κινηματογράφου υπάρχει στο βιβλίο των Φώντα Λάδη και Νίκου Θεοδοσίου «Έλληνες στο Χόλυγουντ» που βρίσκεται στη διαδικασία έκδοσης από την εταιρία «Μνήμες».
ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ 