Μια ομιλία στην 14η θεματική εκδήλωση της «ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΔΙΑΣΩΣΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΑΡΧΕΙΩΝ (Ε.Δ.Ι.Α.) ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ 1940-1974» με θέμα ΚΟΡΕΣΤΙΑ:χώρος, μνήμη, ιστορία. Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε το Σάββατο 27 Αυγούστου 2022, στο Δημαρχείο Δήμου Καστοριάς
Επισκέφθηκα τα Κορέστεια για πρώτη φορά το 2009. Η επίσκεψή μου συνδεόταν με την πρόθεσή μου να κάνω ένα ντοκιμαντέρ για το χωριό των Ελλήνων πολιτικών προσφύγων στην Ουγγαρία, το χωριό «Μπελογιάννης».
Είχε προηγηθεί ένα πρώτο ταξίδι εκεί το 2006 και η πρώτη πικρή διαπίστωση: Η πραγματικότητα που είχε καταγράψει το 1986 ο Λευτέρης Ξανθόπουλος στην ταινία του «Καλή πατρίδα, σύντροφε» δεν υπήρχε πια. Οι κάτοικοι, που το όνειρό τους τότε ήταν να γυρίσουν πίσω, είχε εν μέρει εκπληρωθεί. Αν και η ελληνική σημαία συνέχιζε να κυματίζει στο κοινοτικό κατάστημα, ελάχιστοι πλέον ελληνικής καταγωγής κάτοικοι είχαν απομείνει.
Κουβεντιάζοντας μαζί τους, ήρθε μια δεύτερη πικρή διαπίστωση: όσοι έμειναν πίσω δεν είχαν πρόθεση να γυρίσουν στην Ελλάδα. Γιατί δεν είχαν που να πάνε. Κανείς δεν τους περίμενε. Τα χωριά δεν υπήρχαν. Η Ηλίας, ένας ηλικιωμένος αντάρτης, είχε δοκιμάσει το ταξίδι της επιστροφής, όπως είπαν οι άλλοι, αλλά γύρισε πάλι πίσω στην Ουγγαρία. Ο ίδιος αρνήθηκε επίμονα να μιλήσει στην κάμερα.
Έτσι ένα ταξίδι στα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας κρίθηκε αναγκαίο αφού εδώ παίχτηκε το 1949 η τελευταία πράξη του δράματος, αυτού που οδήγησε τους ανθρώπους στον οριστικό ξεριζωμό από τον τόπο τους.
Πρώτος σταθμός τα Κορέστεια.
Στο δρόμο από την Καστοριά προς τη Φλώρινα, μου δείχνουν το σημείο που ήταν η «μπάρα» που έκλεινε το δρόμο, το φυλάκιο του στρατού. Εδώ που γινόταν ο έλεγχος των εισερχομένων. Μέχρι πριν λίγα χρόνια, χρειαζόσουν ειδική άδεια- διαβατήριο για να πας στα χωριά. Λες και έμπαινες σε ξένη χώρα. Τώρα, ο στρατός είχε απομακρυνθεί και το φυλάκιο είχε μετατραπεί σε… Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών! Τα σπίτια έστεκαν ακόμη όρθια. Αν και η παλιά ομορφιά τους είχε χαθεί, ήταν εντυπωσιακά στη μορφή. Αλλά άδεια. Οι δρόμοι έρημοι, βουβοί. Αυτή η ησυχία τρόμαζε. Ήταν εμφανές ότι οι κάτοικοί τους είχαν υποχρεωθεί να τα αφήσουν όπως είναι και να φύγουν.
Το σχέδιο της ταινίας για το χωριό Μπελογιάννης υποβλήθηκε για χρηματοδότηση στο Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου. Η πρόταση απορρίφθηκε. Ήταν σε όλους γνωστό πως η διαχείριση των χρηματοδοτήσεων του Κέντρου δεν στηρίζονταν σε καλλιτεχνικά κριτήρια.
Από μια συνάδελφο έμαθα ότι και μια δική της πρόταση ταινίας για τα χωριά του Γράμμου, λαογραφικού και όχι πολιτικού χαρακτήρα, απορρίφθηκε επίσης από το Κέντρο Κινηματογράφου.
Αργότερα, απορρίφθηκε και η πρόταση για ταινία μυθοπλασίας άλλου έλληνα σκηνοθέτη που στηρίζονταν στο βιβλίο του Μενέλαου Λουντέμη «Ένα παιδί μετράει τ’ άστρα». Επρόκειτο για μια διεθνή συμπαραγωγή που είχε ήδη εξασφαλίσει από το εξωτερικό 1 εκ. ευρώ. Επίσημη αιτιολογία της απόρριψης ήταν το γεγονός πως οι διάλογοι, της δεκαετίας του 50, ήταν παρωχημένοι και δύσκολα κατανοητοί στο σημερινό κοινό. Ανεπίσημα δηλώθηκε πως η ταινία απορρίφθηκε γιατί οι διάλογοι είχαν ψήγματα μακεδονικής διαλέκτου.
Όλα αυτά, συνδυαστικά, αποκάλυπταν ότι στις αρχές του 21ου αιώνα υπήρχαν ακόμη θέματα ταμπού για τα οποία οι μηχανισμοί του κράτους επιδίωκαν να επιβάλουν ένα πέπλο σιωπής. Υπήρχαν κομμάτια της ιστορίας, ακόμη και περιοχές της ελληνικής επικράτειας, που έπρεπε να μείνουν στην αφάνεια, έξω από το χάρτη!
Κι αυτό κάνει πιο καθαρό αυτό που διατυμπάνιζε ο μεγάλος έλληνας σκηνοθέτης Ροβήρος Μανθούλης: Καμία ταινία δεν είναι αθώα. Αυτό θα αναδειχθεί από το μικρό οδοιπορικό στο «κινηματογραφικό τοπίο» των Κορεστείων που θα κάνουμε στη συνέχεια.
ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ
Η πρώτη ταινία που χρονολογικά γυρίζεται στα Κορέστεια είναι ο “Παύλος Μελάς” του Φίλιππου Φυλακτού το 1972. Ο μηχανισμός που κινήθηκε για τη δημιουργία της και το πολιτικό παρασκήνιο που τη συνόδεψε, της δίνει μια ιδιαίτερη αξία. Αν και δαπανήθηκαν μεγάλα ποσά, το αποτέλεσμα καλλιτεχνικά είναι φτωχό. Άλλωστε η ταινία ήταν μια «παραγγελιά».
Όπως εξήγησε σε συνέντευξή του ο σκηνοθέτης η ιδέα της συγκεκριμένης ταινίας ξεκίνησε από το «7ον Επιτελικόν Γραφείον του Αρχηγείου Στρατού», του οποίου προϊστάμενος ήταν ο ταξίαρχος Αριστομένης Αντωνακέας, φανατικός αντικομουνιστής με ιδιαίτερη δράση στον Εμφύλιο . ‘Όπως γράφτηκε τότε «Για πρώτη φορά εδίδετο η ευκαιρία δημιουργίας ενός κινηματογραφικού χρονικού αναφερομένου στην ταραγμένη εποχή του 1900. Η επιθυμία του Αρχηγείου -που είναι ο παραγωγός του φιλμ- είναι να γίνη μια ταινία απολύτως τεκμηριωμένη επάνω στην ιστορική αλήθεια. Στο σενάριο δεν υπάρχει κανένα φανταστικό πρόσωπο ή γεγονός. Όλα τα επεισόδια είναι απολύτως αυθεντικά.»
Ο Σπύρος Λιναρδάτος γράφει: «Το σενάριο του «Παύλου Μελά» υποβλήθηκε εκεί στις 19/1/1972 από τον κ. Φυλακτό, με την ιδιότητα του «σκηνοθέτη-συνεργάτη του 7ου Ε.Γ./Α.Σ.» −υπηρεσίας που είχε συσταθεί το 1966, καθ’ οδόν προς το πραξικόπημα, με αποστολή τη διεξαγωγή «ψυχολογικών επιχειρήσεων, προπαγάνδας και πολιτικής διαφωτίσεως» και πρώτο διοικητή τον Παπαδόπουλο («Από τον εμφύλιο στη χούντα», τ.Ε΄, Αθήνα 1986, σ.309).
Η διακηρυγμένη «απόλυτη» ιστορική τεκμηρίωση της ταινίας αποδείχτηκε απάτη και μπαλάκι στις αναπτυσσόμενες διπλωματικές σχέσεις της Χούντας με τους βόρειους γείτονες. Τα διαβήματα της Βουλγαρικής πρεσβείας και η παρέμβαση του υπουργείου Εξωτερικών επέφεραν λογοκρισία στο αρχικό σενάριο από τον ίδιο τον δικτάτορα Παπαδόπουλο, όπως αναφέρει ο Σωτήρης Βαλντέν. Αλλά και το τελικό «προϊόν» προβλήθηκε στις αίθουσες μετά την ανατροπή του Παπαδόπουλου από τον Ιωαννίδη. Στη συνέχεια καλλιεργήθηκε ο μύθος της απαγορευμένης ταινίας από το μεταπολιτευτικό καθεστώς.
Πριν προχωρήσουμε ας θυμήσουμε ότι αντίστοιχες «αβρότητες» προς την ελληνική χούντα υπήρχαν από τις λεγόμενες «σοσιαλιστικές» χώρες. Η πρόθεση του Ροβήρου Μανθούλη να γυρίσει το 1970 μια ταινία για το χωριό Νίκος Μπελογιάννης συνάντησε την άρνηση – ουσιαστικά απαγόρευση της κυβέρνησης της τότε Λαϊκής Δημοκρατίας της Ουγγαρίας. Αιτία το γεγονός ότι η Ουγγαρία είχα αναπτύξει την εποχή εκείνη επικερδείς εμπορικές σχέσεις με την χούντα στην Ελλάδα. Και το χωριό «Μπελογιάννης» έπρεπε να γίνει κι αυτό ένα χωριό της λήθης.
Μια ψυχροπολεμική ταινία με ήρωα τον διάσημο πράκτορα Τζέιμς Μποντ είναι η δεύτερη ταινία που ορισμένες σκηνές της γυρίζονται στα Κορέστεια το 1981. Τίτλος “Τζέιμς Μποντ¨για τα μάτια σου μόνο” με πρωταγωνιστή τον Ρότζερ Μουρ. Σύμφωνα με το σενάριο, ο πράκτορας με τον κωδικό 007, αναλαμβάνει να εξιχνιάσει το μυστήριο της ανατίναξης ενός πλοίου, στα ανοιχτά της Κέρκυρας, το οποίο μετέφερε υψηλό τεχνολογικό υλικό, που αν έπεφτε στα χέρια των Σοβιετικών, οι συνέπειες θα ήταν ολέθριες για τη Δύση….
Η αναφορά σε διάφορα άρθρα πως το 1991 ο Θόδωρος Αγγελόπουλος γυρίζει εδώ κάποιες σκηνές από “Το μετέωρο βήμα του πελαργού” δεν επιβεβαιώνεται από τους συνεργάτες του.
Για πρώτη φορά τα χωριά των Κορεστείων γίνονται το σκηνικό σε ταινία με αναφορά στον Εμφύλιο πόλεμο το 2004 με την ελάχιστα γνωστή ταινία του Τάσσου Ψαρρά «Η σκόνη που πέφτει»
Από την υπόθεση της ταινίας:Ο αρχισυντάκτης μιας εφημερίδας αποφασίζει να ξεκινήσει μια έρευνα για να αποκαλύψει τα αληθινά γεγονότα πίσω από τον θάνατο του πατέρα του ο οποίος σκοτώθηκε κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου πολέμου. Ο αριστερών καταβολών δημοσιογράφος θα πρέπει να φέρει σε πέρας μια δύσκολη διαδρομή στο παρελθόν του πατέρα του και στην δράση του κατά τη διάρκεια εκείνων των δύσκολων και δυσάρεστων ετών.
Δυο σκηνές από τη «Στάχτη που πέφτει», γυρίστηκαν στα Κορέστεια
Την ίδια χρονιά, το 2004, ο Παντελής Βούλγαρης γυρίζει την ταινία «ΝΥΦΕΣ”.
Σε μια από τις πρώτες σκηνές βλέπουμε μια από τις υποψήφιες νύφες να φεύγει από το χωριό για να ακολουθήσει τις άλλες στο μακρύ ταξίδι για την αναζήτηση γαμπρού στην Αμερική. Σκηνικό αυτής της σκηνής είναι τα Κορέστεια αν και η ταινία δηλώνει πως διαδραματίζεται στη Θράκη.
Το 2009 ο Παντελής Βούλγαρης επιστρέφει στα Κορέστεια για την ταινία του «Ψυχή βαθιά». Μια ταινία με άμεση αναφορά στον Εμφύλιο πόλεμο καθώς η ιστορία της εξελίσσεται το 1949, τους τελευταίους μήνες του Εμφυλίου Πολέμου, στον Γράμμο και στο Βίτσι.
Και ο Τάσσος Ψαράς επιστρέφει στα Κορέστεια δέκα χρόνια αργότερα. Με ένα σήριαλ, αυτή τη φορά, που βασίζεται στο βιβλίο του Στρατή Μυριβήλη «Η ζωή εν τάφω» και εξιστορεί τη φρίκη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Μια σειρά 16 επεισοδίων διάρκειας 50 λεπτών, παραγωγή της ΕΡΤ.
Τελευταία χρονολογικά ταινία που χρησιμοποιεί ως ντεκόρ τα ερειπωμένα χωριά είναι το 2021 η ταινία μικρού μήκους του Γιώργου Φουρτούνη Το Πίστωμα. Το σενάριο βασίζεται στο ομώνυμο διήγημα του Κωνσταντίνου Θεοτόκη.
Στην κατηγορία των ντοκιμαντέρ εντοπίσαμε τις ταινίες:
- 2008. Κορέστεια: τα αρχοντικά της λάσπης Σκηνοθεσία: Μιχάλης Αγραφιώτης,
- 2008. ΚΟΡΕΣΤΕΙΑ. Επεισόδιο της εκπομπής «Από πέτρα και χρόνο». Σκηνοθεσία: Ηλίας Ιωσηφίδης
- 2009. Γράμμος, μαγικές εικόνες, Σκηνοθεσία: Νίκος Θεοδοσίου Πλάνα από αυτή την ταινία χρησιμοποιήθηκαν και στο ντοκιμαντέρ μεγάλου μήκους «Περιμένοντας τη Ρόζα» 2012.
Είναι πολύ πιθανόν α υπάρχουν και άλλες που η τωρινή έρευνα δεν εντόπισε.
Συμπερασματικά: Με δέκα και πλέον ταινίες μυθοπλασίας ή ντοκιμαντέρ, τα Κορέστεια θα μπορούσαν να θεωρηθούν ως ένας από τους πλέον κινηματογραφημένους χώρους. Αλλά η αίσθηση ότι η πραγματική ιστορία του τόπου δεν έχει καταγραφεί, είναι παρούσα. Γιατί ένας τόπος δεν είναι τα δέντρα, οι πέτρες, τα χωράφια, τα σπίτια αλλά οι άνθρωποι που έζησαν και δημιούργησαν ζωή, οι αγωνίες κι οι αγώνες τους, ο λόγος, ο πολιτισμός κι η ιστορία.
Μια τέτοια ταινία για τα Κορέστεια, μένει να γίνει.
Η ομιλία σε βίντεο:
ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΗΝ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΝΤΕΛΗ ΜΑΚΡ¨Η
Άλλη μια συγκλονιστική εκδήλωση της ΕΔΙΑ έφτασε στο τέλος της. Στον γυρισμό ο Γιώργος Βερβέρης μου εκμυστηρεύτηκε μέσα στο αυτοκίνητο: «Σε μια στιγμή μόνο ένιωσα άσχημα και αμήχανα στην εκδήλωση μας. Όλα για τον Μακεδονικό Αγώνα μας τα έχουν μάθει λάθος. Όλα λάθος.»!
Και πραγματικά, ήταν διαφωτιστική η ομιλία του καθηγητή Ανδρέου που αποκάλυπτε μέσα από τις επιστολές του Αρχιεπισκόπου Γερμανού Καραβαγγέλη και του Προξενείου στα Μπίτολα πως τόσο ο Kote (καπετάν Κόττας) όσο και ο Παπαχρήστος Τσάμης, Σλαβόφωνοι Μακεδονομάχοι με την πλευρά του Πατριαρχείου, ποτέ δεν έγιναν αποδεκτοί ως «δικοί μας» από το ελληνικό κράτος. Ακόμα και για να τους περάσουν στο πάνθεον των ηρώων έπρεπε να πεθάνουν σε ενέδρες. Ναι, θα είναι ήρωες, αλλά νεκροί. Οι Έλληνες θα πουν την ιστορία τους, όχι οι ίδιοι. Η καχυποψία βλέπετε για τον ντόπιο πληθυσμό…
Ο συγγραφέας Άγγελος Σινάνης, στη δική του ομιλία, μας έδωσε έναν πλήρη οδηγό της περιοχής, της ανθρωπογεωγραφίας της, των πολιτισμικών και θρησκευτικών ιδιαιτεροτήτων και της κοινωνικής ιστορίας των χωριών των Κορεστίων.
Η καταιγιστική σε στοιχεία αλλά και συναρπαστική σε ρυθμό ομιλία του καθηγητή Καράβα ξετύλιξε το κουβάρι της ζωής των ανθρώπων των Κορεστίων από το 1903 μέχρι σήμερα. Βούλγαροι στην επανάσταση του Ίλιντεν έγιναν οι αρχαίοι Ορέστες το 1928 και παρουσίασαν τα κοριτσάκια τους κοντοκουρεμένα με γαλάζιες κορδελίτσες σε παρελάσεις μπροστά στον Μεταξικό Νομάρχη, για να καταλήξουν κατάπτυστοι εαμοβούλγαροι στο τέλος του εμφυλίου.
Πελοποννήσιοι κρατικοί λειτουργοί αντικαθιστούν τους Κρήτες στην περιοχή και οι άνθρωποι του τόπου κυνηγημένοι φεύγουν από τον γενέθλιο τόπο τους στην Αμερική και στον Καναδά. Τα σπίτια τους ρήμαξαν, τα σχολεία τους σίγησαν, οι χοροί τους και τα τραγούδια τους ξεχάστηκαν…
Συναντήσαμε κάποιους κατοίκους του τόπου αυτού. «Βοηθήστε να γίνει γνωστή η ιστορία των χωριών μας», μας έλεγαν όλοι. «Βοηθήστε τα χωριά μας που ρημάζουν».
Τελευταία ομιλία ήταν του σκηνοθέτη Νίκου Θεοδοσίου. Από το 1972 δειλά δειλά τα ΚΟΡΕΣΤΙΑ: χώρος, μνήμη, ιστορία άρχισαν την κινηματογραφική τους περιπέτεια. Κυρίως όμως αυτή η παρουσία των χωριών στη μεγάλη οθόνη πύκνωσε μετά το 2000 με ταινίες του Ψαρά και του Βούλγαρη. Ο ομιλητής μας θύμησε τα λόγια του Ρ. Μανθούλη ότι καμιά ταινία δεν είναι αθώα. Καμιά ταινία που γυρίστηκε βεβαίως. Θα πρόσθετα όμως πως και καμιά ταινία δεν είναι αθώα που δεν γυρίστηκε. Στην κατακλείδα της ομιλίας του ο Θεοδοσίου τόνισε πως μια ταινία για τα χωριά αυτά μένει να γίνει.
ΝΙΚΟΣ ΘΕΟΔΟΣΙΟΥ 